W wyroku NSA z 13.2.1986 r. wskazuje się, że stosownie do art. 10 § 1 w związku z art. 79 i 81 KPA: „organ prowadzący postępowanie jest obowiązany zapewnić stronom czynny udział w każdym stadium postępowania, w tym zawiadomić strony o miejscu i terminie przeprowadzenia dowodu z biegłych, umożliwić im udział w przeprowadzeniu tego dowodu, zadawanie pytań biegłemu i składanie wyjaśnień, okoliczność faktyczna zaś może zostać uznana za udowodnioną, jeżeli strona miała możliwość wypowiedzenia się co do przeprowadzonych dowodów. Zachowanie tych wymagań nie jest pozostawione Uznaniu organu, lecz stanowi jego bezwzględny obowiązek, niezależnie od treści i wagi przeprowadzonego dowodu”14. Organ administracji publicznej nie może pozbawić strony możliwości wzięcia udziału w postępowaniu dowodowym, motywując to tym, że jego udział w przeprowadzeniu dowodu nie jest konieczny. Czynny udział strony w postępowaniu może być realizowany przez prawo wglądu do akt sprawy, z czym wiąże się obowiązek organu administracji publicznej umożliwienia stronie, w każdym stadium postępowania, przeglądania akt, sporządzania z nich notatek i opisów. W sytuacji gdy jest to uzasadnione ważnym interesem strony, organ obowiązany jest na jej żądanie dokonać uwierzytelnienia sporządzonych przez stronę odpisów z akt sprawy (art. 73 KPA). Odmowa umożliwienia stronie przeglądania akt sprawy i sporządzania z nich notatek i odpisów, uwierzytelnienia takich odpisów lub wydania uwierzytelnionych odpisów następuje w drodze postanowienia, na które służy zażalenie (art. 74 § 2 KPA)’6.
Strona ma prawo do czynnego udziału w postępowaniu, a prawo to nie będzie realizowane przez samą tylko fizyczną obecność przy jego czynnościach’7. Znalazło to wyraz w wyroku NSA z 28.9.1999 r., zgodnie z którym: „Osoba reprezentująca spółkę w postępowaniu administracyjnym – niebędąca obywatelem polskim i niewładająca w żadnym stopniu językiem polskim – nie miała faktycznej możliwości zapoznania się z zebranym materiałem sprawy i nie zapewniono jej możliwości składania zarzutów. Uczestniczyła ona jedynie w czynnościach organu w sensie fizycznym, nie mogła jednak zrozumieć istoty zarzutów i treści zgromadzonego materiału. Organy nie powołały do tych czynności tłumacza posiadającego odpowiednią wiedzę z zakresu zagadnień występujących w sprawie, który byłby zdolny do przetłumaczenia pracownikowi organu i pełnomocnikowi strony treści wzajemnych wypowiedzi. W związku z tym organy podatkowe naruszyły prawo strony do obrony swoich interesów”.
W stadium między zakończeniem postępowania wyjaśniającego a podjęciem rozstrzygnięcia w sprawie organ administracji publicznej ma obowiązek stworzyć stronie możliwość wypowiedzenia się co do zebranych dowodów i materiałów oraz zgłoszonych żądań. Z tym obowiązkiem organu koreluje prawo strony do zajęcia stanowiska wobec całości dowodów, materiałów i zgłoszonych żądań zawartych w aktach sprawy’9. Jest to uprawnienie strony pozwalające na wypowiedzenie ostatniego słowa w sprawie stanowiącej przedmiot postępowania administracyjnego. Na organie prowadzącym postępowanie spoczywa obowiązek pouczenia strony o prawie zapoznania się z aktami i złożenia końcowego oświadczenia. Ponadto organ powinien powstrzymać się od wydania decyzji do momentu złożenia powyższego oświadczenia w czasie wyznaczonym stronie terminem. Brak w aktach sprawy końcowego oświadczenia strony oraz dowodu, że organ prowadzący postępowanie dokonał stosownego pouczenia strony o przysługującym jej prawie, pozwala skonstatować, że órgan dopuścił się naruszenia obowiązku, o którym mowa wart. 10 § 1 KPA20. Odmienny pogląd przyjmuje Z Janowicz, zdaniem którego wniosek taki jest zbyt daleko idący, ponieważ przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego nie wymagają dokonania utrwalenia w aktach sprawy faktu pouczenia strony o przysługującym jej prawie zapoznania się z aktami i złożenia końcowego oświadczenia
